Rola pszczół w rolnictwie

Pszczelarstwo, jak każda inna dziedzina, nieustannie ewoluuje dzięki nowym technologiom. Jednocześnie dla samej branży i dla przyszłości owadów zapylających pojawiają się nowe zagrożenia, które szczegółowo są opisywane i komentowane na całym świecie – zwłaszcza w kontekście środków ochrony roślin. O tym będzie ten artykuł. Omawiamy w nim znaczenie pszczół w rolnictwie oraz aspekt zatrucia pszczół środkami ochrony roślin.

Jaka jest rola pszczół w zapylaniu?

Udział pszczół w zapylaniu kwiatów wynosi około 90%, a resztę wykorzystuje się na inne pożyteczne owady: trzmiele i pszczoły samotnice żyjące w dzikich murach ogrodowych i muchy.

Zapylanie drzew owocowych, krzewów i upraw przez pszczoły nie ogranicza się do upraw. Wpływają również na ich jakość. Dzięki zapyleniu krzyżowemu można uzyskać bardziej rozwinięte owoce, z większą ilością nasion, łagodniejszym kolorem i lepszym smakiem. Zapylanie kwiatów przez pszczoły znacznie zwiększa szybkość zawiązywania owoców, a tym samym zwiększa plon.

Głównym czynnikiem produkcji rolniczej jest wzrost plonów spowodowany zapylaniem roślin. Obecność pszczół na plantacjach rzepaku jest niezbędna do prawidłowego zapylenia roślin. Szacuje się, że z powodu zapylania rzepaku przez pszczoły (z pominięciem samozapylenia), produkcja nasion wzrosła o 10-30% (rozpiętość ta zależy od warunków pogodowych w okresie kwitnienia).

W produkcji pszczelarskiej ważne jest również pozyskiwanie następujących produktów pszczelich: miód, pyłek, propolis błoto pszczele, pszczoły i mleczko pszczele. Warto jednak zauważyć, że według ocen wielu ekspertów na całym świecie pszczoły jako zapylacze roślin przynoszą gospodarce i człowiekowi 50 razy więcej korzyści niż jako dostawcy miodu, pyłku, wosku, propolisu i mleczka pszczelego.

Korzyści z zapylania roślin przez pszczoły

Zapylanie przez pszczoły może zwiększyć plon roślin takich jak: rzepak, rzepik pospolity, proso, gorczyca, mak, len, łubin żółty, wyka ozima, groch siewny, peluszka, seradela uprawna, jagody wysokie, jeżyny, koniczyna biała i czerwona czy soja. Druga grupa gatunków roślin to te rośliny, których plon jest całkowicie lub prawie całkowicie zależny od owadów. Należą do nich: gryka, słonecznik, lucerna, esparceta, rośliny sadownicze (jabłka, wiśnie, czereśnie, gruszki), jagody (truskawki, maliny, czarna porzeczka, agrest) warzywa i rośliny nasienne (m.in. cebula, kapusta, marchew).

W porównaniu ze średnim plonem pszczoły po pełnym zapyleniu zwiększają plon, w następujący sposób:

• rośliny owocowe i jagodowe – plon większy do 30-60%,
• koniczyna czerwona - do 50-80%,
• lucerna - zwiększona do 65%,
• esparceta - do 60%,
• ogórek - do 75-90%,
• gorczyca - do 60%,
• słonecznik i rzepak - do 35%, oraz
• do 20-25%. – rośliny dyniowate.

Dobre zapylanie upraw owadopylnych przez pszczoły w połączeniu z odpowiednimi technikami rolniczymi i zabiegami ochrony roślin może zwiększyć plon średnio o 50%. Warto, aby pasieka znajdowała się jak najbliżej naszych upraw, najlepiej jeśli w naszej uprawie stacjonują ule z pszczołami.

 

Inne korzyści z zapylania pszczół:

1. Oprócz zwiększenia plonu roślin, pszczoły zapylające kwiaty poprawiają również jakość produktów rolnych – zwiększają zawartość cukru i witamin w owocach i warzywach oraz poprawiają jakość nasion: ich ciężar właściwy i intensywność kiełkowania.
2. Zapylenie krzyżowe roślin przez pszczoły przynosi większe i zdrowsze plony. Rośliny uzyskane z tego materiału siewnego mają lepszą żywność i przekazują tę właściwość kolejnym pokoleniom.

Zatrucia pszczół środkami ochrony roślin na przestrzeni lat

Zatrucia pszczół środkami ochrony roślin zostały zauważone już na początku stosowania chemicznej ochrony roślin, ale największy problem pojawił się w latach 70., kiedy krajowy wskaźnik zatruć rodzin pszczelich sięgał od 50% do 70%. W latach 80., chociaż odsetek zatrutych pasiek lekko się poprawił, bo wahał się między 30% a 50%, to dla specjalistów nie był wystarczająco niski. Chęć minimalizacji negatywnego wpływu zabiegów rolniczych na środowisko doprowadziła ekspertów do wniosku, że należy je odpowiednio zaplanować i stosować w sposób przemyślany i właściwy. Dlatego kolejnym krokiem była edukacja i formułowanie precyzyjnych regulacji prawnych.

Zgodnie z Ustawą o środkach ochrony roślin z dnia 8 marca 2013 r. (Dz. U. 2013 poz. 455) użytkownicy pestycydów dzielą się na profesjonalnych i nieprofesjonalnych. Ze względu na charakter tego sklepu internetowego skupimy się na profesjonalnych użytkownikach.

 

Obecnie w Polsce każdego roku zatruwa się do 20% rodzin pszczelich. Jednak pod względem wpływu finansowego strata z tego tytułu jest nadal ogromna i wynosi kilkadziesiąt miliardów złotych rocznie.

Najwięcej zatruć w naszym kraju obserwuje się: w okresie kwitnienia rzepaku, zwłaszcza podczas żerowania słodyszka rzepakowego, na plantacjach ziemniaków i zbóż – czyli tych upraw, u których w fazie kwitnienia zwalcza się chwasty i szkodniki. Niestety nadal zatrucie pszczół zauważalne jest także w sadach w okresie kwitnienia…

Skutki zatrucia pestycydami przez pszczoły

Większość wcześniejszych badań dotyczyła wpływu pestycydów na dorosłe pszczoły i trzmiele, ponieważ to one wchodzą w bezpośredni kontakt z pestycydami, niebezpiecznymi chemikaliami w trakcie zbierania nektaru i pyłku. Jednak analiza przeprowadzona przez zespół dr Richarda Gilla (eksperta, który bada wpływ człowieka na zachowanie owadów i jego konsekwencje dla funkcjonowania ekosystemu) wykazała, że ​​larwy również są poddawane działaniu pestycydów gromadzących się w gnieździe. Rozwijają się z nich dorosłe osobniki gorzej radzące sobie z pracą. Wszystko dlatego, że niektóre części mózgu pszczół nie rozwijają się w pełni i zmniejszają się pod wpływem pestycydów. To nieodwracalny proces. Pestycydy mogą zakłócać rozwój mózgu trzmieli, wpływając na zdolność dorosłych do uczenia się prostych zadań.

Integrowana ochrona roślin korzystna dla pszczół

Od 1 stycznia 2014 r. użytkownicy profesjonalni są zobowiązani do stosowania zasad integrowanej ochrony przed szkodnikami, w celu ograniczenia stosowania substancji chemicznych, na przykład poprzez ograniczenie liczby zabiegów lub zmniejszenie dawki.

Zgodnie z przyjętą definicją jest to :

 

Dyrektywa 2009/128/WE (i jej zmodyfikowana wersja - Dyrektywa UE 2019/782) zaleca:

• stosowanie płodozmianu,
• stosowanie odpowiednich technik rolniczych,
• stosowanie odmian odpornych lub tolerancyjnych oraz nasion i materiału roślinnego ocenianego pod kątem zgodności z przepisami nasiennymi,
• stosowanie zrównoważonych nawozów, wapnowanie, nawadnianie i odwadnianie,
• stosowanie środków zapobiegających przedostawaniu się szkodników,
• ochronę i ułatwianie występowania organizmów pożytecznych,
• stosowanie środków fitosanitarnych (takich jak regularne czyszczenie maszyn i innych urządzeń stosowanych w rolnictwie) w celu zapobiegania rozprzestrzenianiu się organizmów szkodliwych,
• stosowanie środków ochrony roślin w sposób zmniejszający ryzyko rozwoju odporności na szkodniki.

 

W praktyce oznacza to stosowanie odpowiednich metod i narzędzi opartych na systemach monitoringu terenowego, ostrzegania, prognozowania i wczesnej diagnozy.

Wskazane jest więc korzystanie z solidnej wiedzy naukowej i porad profesjonalistów. Integrowana ochrona roślin opiera się na wiedzy profesjonalnych użytkowników, ich poradach oraz chęci pogłębienia swojej wiedzy w zakresie stosowania pestycydów. To sprawia, że ​​profesjonalni użytkownicy są wyłącznie odpowiedzialni za ewentualne zatrucie pszczół.

W celu realizacji postanowień ww. dyrektywy, w tym wdrożenia zasad integrowanej ochrony roślin, opracowano krajowy plan działań na rzecz ograniczenia ryzyka związanego ze stosowaniem środków ochrony roślin.

Wybór pestycydu i jego zastosowanie należy do osoby wykonującej lub zlecającej zabieg. W praktyce oznacza to, że w promieniu lotu pszczoły, różne preparaty mogą być stosowane jednocześnie na kilku polach tej samej uprawy. Pszczoły są lojalne i dlatego mogą czerpać korzyści z ula  z różnych pól z różnymi „dodatkami”. Te same robotnice mogą być narażone na działanie innych substancji w kolejnych dniach.

 

Bezpiecznym dla owadów zapylających fungicydem jest na przykład preparat Scala.

 

Synergistyczne oddziaływanie różnych związków po zmieszaniu razem może wywołać nieprzewidywalny efekt. Uważa się, że ostre zatrucie może być spowodowane mieszaniną preparatów, które stosowane oddzielnie nie miałyby tak wysokiej toksyczności.

Dotyczy to również substancji różnych klas (insektycydów, herbicydów, fungicydów, repelentów i modyfikatorów) stosowanych równolegle w różnych uprawach. To znacznie zwiększa prawdopodobieństwo aglomeracji i wpływu na kolonię pszczół. Najbardziej niepokojące jest jednak liberalne łączenie różnych pestycydów i nawozów w jednym roztworze roboczym – tzw. zbiornik mieszający (tank-mix). Integrowana ochrona roślin przed szkodnikami pozwala na wykorzystanie tych mieszanek ze względów ekonomicznych oraz w celu usprawnienia organizacji pracy. Jest to szczególnie pomocne, gdy kilka zabiegów nakłada się na siebie.

Etykiety ŚOR również nie zawierają informacji na temat metod łączonych. Zasady dobrej praktyki ochrony roślin odnoszą się tylko do kolejności mieszania, a mianowicie: najpierw nawóz, zawiesina, emulsja, roztwór i na końcu adiuwant.

Dobra praktyka fitosanitarna: kiedy dokonywać oprysku?

Ze względu na konieczność ochrony środowiska naturalnego, przy planowaniu i wdrażaniu zabiegów oraz innych działań trzeba mieć na uwadze ochronę nie tylko pszczół miodnych, ale także dzikich zapylaczy i innych owadów pożytecznych.

Niezwykle ważną kwestią jest dobór odpowiedniego pestycydu i odpowiedniego czasu kiedy dokonywać oprysku bezpiecznie, bez narażania pszczół na niebezpieczeństwo.

I tak: środkami bardzo toksycznymi i toksycznymi dla pszczół nie należy traktować roślin kwitnących lub roślin, których kwitnienie może rozpocząć się przed końcem przypisanego im okresu prewencyjnego. Właściwie, jeśli to możliwe, najlepiej ich nie używać, także ze względu na ochronę pożytecznych organizmów.

 

Czy wiesz, że... pszczoły potrafią wylecieć z ula nawet przy 6,6°C? Zdarza się to bardzo rzadko, zwykle robotnice potrzebują temperatury 10-12°C, najintensywniej zbierają pokarm w 20°C, natomiast powyżej 37°C są zupełnie nieaktywne?

 

Stosując środki z zerową prewencją dla pszczół możemy mieć absolutną pewność, że są one dla nich bezpieczne. Takiej pewności nie możemy mieć stosując preparaty z krótkim okresem prewencji (1-3 godzin). W tym czasie pszczoły mogą wlecieć na spryskane pole i się zatruć, chyba że upłynie ona zanim pszczoła zacznie latać - przykładowo następnego dnia, jeśli produkt był używany poprzedniego wieczoru.

Wczesną wiosną kwitnie wiele gatunków chwastów, które są korzystne dla pszczół, np. mokrzyca – wówczas należy mocno rozważyć podjęcie jakichkolwiek działań w okresie kwitnienia danej uprawy. Nie można też spryskiwać roślin pokrytych spadzią miodową.

Ważne jest również, aby nie zapomnieć o poinformowaniu pszczelarzy o podjętych działaniach na polu, ale tylko w przypadku stosowanych środków z prewencją dla pszczół. Nie jest to konieczne przy stosowaniu produktów oznaczonych następującą informacją: „okres prewencji dla pszczół - nie dotyczy!” Jest to bardzo wygodne dla rolników.

Jakie są dozwolone godziny wykonywania oprysków?

Wszystkie zabiegi pestycydowe w okresie zapyleń przez pszczół należy przeprowadzać wieczorem, po zakończeniu codziennego lotu zbieraczek. Ma to na celu ochronę pszczoły przed zamoczeniem i przesiąknięciem zapachami preparatów chemicznych – co mogłoby sprawić, że staną się nierozpoznawalne dla pszczół strzegących wejścia do ula i ostateczną śmierć.

 

Zgodnie z dobrą praktyką rolniczą absolutnie nie należy przeprowadzać zabiegów, gdy pszczoły przelatują nad uprawą.

Podsumowanie: znaczenie pszczół w rolnictwie

W Polsce ilość zatrutych pni pszczelich w ciągu ostatnich 50 lat uległa znacznemu zmniejszeniu. Jednak zatrucie pszczół pestycydami wciąż zdarza się zbyt często. Przyczyną nie są jednak pestycydy czy brak warunków prawnych, ale błędy przedsiębiorców czy rolników: nieodpowiednie przygotowanie, brak świadomości i wiedzy ich świadomości. Chemiczna ochrona roślin jest niezbędną częścią produkcji roślinnej, jednak powinniśmy skupiać się na minimalizowaniu zagrożeń związanych z ich stosowaniem. Wybierajmy preparaty bezpieczne dla pszczół, czyli wymienione na etykiecie instrukcji stosowania: prewencja dla pszczół – nie dotyczy! Dlatego  ważne jest, aby zawsze uważnie czytać etykiety  na opakowaniach środków ochrony roślin. Warto również zapoznać się z aktualnymi regulacjami związanymi z bezpieczeństwem i ochroną pszczół.

 

 

---

*Artykuł powstał na podstawie materiałów zamieszczonych na stronie internetowej czasopisma dla pszczelarzy Pasieka - https://pasieka24.pl.